Rzepak jest jedną z najważniejszych roślin oleisto-białkowych na świecie o istotnym znaczeniu gospodarczym. Znajduje zastosowanie nie tylko w przemyśle spożywczym do produkcji tłuszczów jadalnych roślinnych, ale także do wytwarzania  biopaliw czy w żywieniu zwierząt gospodarskich w postaci poekstrakcyjnej śruty rzepakowej i wytłoków jako dodatek do pasz treściwych.

Produkcja na świecie

Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się wzrost produkcji rzepaku na świecie, która obecnie wynosi około 70 mln ton i jest ponad dwukrotnie wyższa niż na początku XXI wieku (wykres 1). Głównymi producentami są: Kanada - 19 mln ton, Unia Europejska - 17 mln ton (w ciągu ostatnich 5 lat odnotowano spadek produkcji o około 20%), Chiny - 13,2 mln ton, Indie - 7,65 mln ton oraz Japonia - 4 mln ton.

Zwiększenie powierzchni uprawy rzepaku wynika ze wzrostu poziomu spożycia olejów roślinnych przez ludzi oraz zapotrzebowania na białko paszowe. Ponadto, na atrakcyjność uprawy rzepaku wpływa jego wysoka opłacalność.

Wykres 1. Produkcja rzepaku na świecie latach 2002-2020 w mln ton

Żródło:https://de.statista.com/statistik/daten/studie/218948/umfrage/produktionsmenge-von-raps-weltweit

Według prognoz Międzynarodowej Rady Zbożowej światowe zasiewy rzepaku pod zbiory w 2020 r. mogą wynieść 35,5 mln ha czyli o 3% więcej niż w poprzednim sezonie.

Produkcja w UE

W 2019 r. w większości państw UE-28 nastąpił spadek produkcji rzepaku. Wśród liderów zbiory rzepaku zmniejszyły się we Francji z 4,98 mln t do 3,54 mln t (tj. o 28,9%), Niemczech z 3,68 mln t do 2,97 mln t (tj. o 19,2%) i Wielkiej Brytanii z 2,07 mln t do 1,87 mln t (tj. o 9,8%). Zmniejszenie produkcji odnotowano również w Rumunii, Hiszpanii, na Węgrzech, w Czechach i Słowacji. W 2019 r. w UE produkcja była najniższa od 12-stu lat, wynosząc 15,3 mln t.

Powierzchnia zasiewów w 2020 r. szacowana jest na 5,9 mln ha, tj. o 7% więcej w stosunku do roku poprzedniego. Wg szacunków IERIGŻ-PIB w 2020 r. zbiory ocenia się na 15,6 mln t, czyli na poziomie niewiele wyższym od ubiegłorocznego. Średnia plonów na terenie UE w 2020 roku szacowana jest na 2,97 t/ha.

Produkcja krajowa

Polska jest jednym z największych producentów rzepaku w Europie. Ze względu na wielkość zbiorów i powierzchnię uprawy, Polskę wyprzedzają jedynie Francja i Niemcy. Według szacunku IERiGŻ-PIB, w 2019 r. zbiory rzepaku wyniosły ok. 2,42 mln t i były o 10% większe niż w 2018 r., ale o 8% mniejsze w porównaniu ze średnimi zbiorami uzyskanymi w ostatnich pięciu latach.

W latach 2010-2018, krajowa powierzchnia przeznaczona pod zasiew rzepaku zmniejszyła się o 70 tys. hektarów i wyniosła w 2018 roku 875 tys. ha. Spadek odnotowano zwłaszcza w województwach, które dotychczas były znaczącymi producentami rzepaku i wahał się w przedziale od około 30% w woj. kujawsko-pomorskim do 40% w województwach zachodniopomorskim i wielkopolskim. Niekorzystnego trendu ogólnopolskiego nie zrekompensował znaczny, ponad 2,5 krotny wzrost powierzchni zasiewu w województwie lubelskim w analizowanym okresie – tabela 1.

Ograniczenie powierzchni zasiewów rzepaku uwarunkowane jest jego wrażliwością na zmieniające się warunki pogodowe. Głównymi czynnikami ryzyka są: zmniejszająca się ilość opadów i przedłużające się okresy suszy oraz przygruntowe wymarznięcie roślin.

Tabela 1. Powierzchnia zasiewów rzepaku i rzepiku w Polsce

Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa 2019, GUS Warszawa 2020,
Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2019 roku, GUS Warszawa 2020

              Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym na rynku rzepaku w Polsce jest względna stabilizacja produkcji kształtująca się w latach 2015-2019 na poziomie  2,2-2,7 mln ton (w rekordowym 2014 roku wyniosła 3,3 mln ton), co wskazuje, że pomimo spadku powierzchni zasiewu rzepaku, działania producentów rzepaku ukierunkowane były na zwiększenie wydajności jednostkowej produkcji – tabela 2.

Tabela 2. Zbiory rzepaku wg województw

Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa 2019, GUS Warszawa 2020

W analizowanym okresie ponad 3 krotnie wzrosła produkcja w województwie lubelskim i kształtowała się na poziomie 336 tys. ton (przy czym największy wolumen produkcji odnotowano w województwie dolnośląskim – 351 tys. ton). Natomiast, największy spadek produkcji o 60% z poziomu 359,4 tys. ton w 2010 roku do 141,4 tys. ton w 2018 roku odnotowano w województwie kujawsko-pomorskim.

Według szacunku IERiGŻ-PIB, w sezonie 2018/19 krajowa produkcja rzepaku wyniosła 2202 tys. ton i była o ponad 22% mniejsza niż w sezonie poprzednim, ale na podobnym poziomie jak w sezonie 2016/2017 - tabela 3. Jednocześnie odnotowano wzrost importu o 77 tys. t. w stosunku do sezonu 2017/2018. Eksport wyniósł 289 tys. t (tj. 13,1% zbiorów), o ponad 14% mniej niż w sezonie poprzednim. Głównym odbiorcą polskiego rzepaku są Niemcy (95,0% udziału w całkowitym eksporcie). Dostawcami rzepaku na rynek krajowy są: Czechy (28,4% udziału w całkowitym imporcie), Ukraina (17,7%), Rumunia (15,2%), Słowacja (15,1%), Węgry (13,6%) i Niemcy (8,0%). Zapasy rzepaku na koniec sezonu pozostały na niskim poziomie (14 tys. ton, 0,6% rocznego zużycia).

Tabela 3. Krajowy bilans rzepaku w latach 2014-2019

Źródło: Opracowano na podstawie: Rynek rzepaku, stan i perspektywy nr 56, IERiGŻ-PIB.

W hodowli rzepaku prowadzi się od lat intensywne prace hodowlane zwłaszcza w zakresie potencjału plonotwórczego oraz cech odporności i tolerancji. Odmiany mieszańcowe średnio plonują o 13% wyżej od populacyjnych. Obecnie w Krajowym Rejestrze Odmian Roślin Uprawnych znajdują się 23 odmiany rzepaku jarego oraz 161 odmian ozimych. W tym roku w KR zarejestrowano 16 odmian ozimych (mieszańcowe: Akilah, Batik, Crotora, Daktari, DK Excited, DK Expat, ES Amaretto, Herakles, LE17346, LG Anarion, LG Areti, LG Aviron i Temptation,  populacyjne: Bono, Kwazar i Mars) i 3 odmiany jare (Gustaw, Lavina, Lakritz). Przy doborze odmian do uprawy w danym województwie warto korzystać z List Odmian Zalecanych.

Przewiduje się, że krajowa produkcja i przetwórstwo rzepaku nadal mają duże szanse dalszego rozwoju. Istotne znaczenie w kreowaniu popytu na surowiec będzie miał sektor biopaliw oraz rynek paszowy. Natomiast, zapotrzebowanie na olej rzepakowy zużywany na cele spożywcze będzie wzrastało wolno, z uwagi na wysokie nasycenie rynku tłuszczami roślinnymi.

Opracował Dział DEZG CDR Oddział w Poznaniu

Bibliografia:
1. Rocznik statystyczny rolnictwa 2019, GUS Warszawa 2020
2. Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2019 roku, GUS Warszawa 2020
3. https://de.statista.com/statistik/daten/studie/218948/umfrage/produktionsmenge-von-raps-weltweit
4. informacji na stronie internetowej Krajowego Zrzeszenia Producentów Rzepaku i Roślin Białkowych https://www.kzprirb.pl/
5. Rynek rzepaku, stan i perspektywy nr 56, IERiGŻ-PIB.
6. www.coboru.gov.pl