Produkcja zbóż ma strategiczne znaczenie dla gospodarki zarówno w Polsce jak i na świecie. W skali światowej zboża stanowią około 50% produk­cji roślinnej. Są podstawowym składnikiem po­żywienia, a tak­że w coraz większym stopniu odnawialnym surowcem dla celów przemysłowych, energetycznych czy farmaceutycznych.

Produkcja zbóż na świecie w sezonie 2020/21, według prognoz USDA, będzie rekordowa i wyniesie 2228 mln ton, tj. o 3% więcej niż w poprzednim sezonie i o ok. 1% więcej od przewidywanego globalnego zapotrzebowania (2207 mln ton). Na początku bieżącego sezonu odnotowano duże zapasy zbóż, na poziomie blisko 640 mln ton. Taka sytuacja pozwala przewidywać, że rynek zbóż w bieżącym sezonie powinien być stabilny.

Globalne zbiory zbóż konsumpcyjnych w sezonie 2020/21 mogą ukształtować się na poziomie 769 mln ton, tj. o 0,6% wyższym niż w sezonie 2019/2020. Wzrost zbiorów pszenicy spodziewany jest w Rosji, Kanadzie, Australii i Argentynie. Mniejsze zbiory pszenicy mogą pojawić się m.in. na Ukrainie oraz w USA i UE. Zbiory zbóż paszowych na świecie w sezonie 2020/21 prognozowane są na poziomie blisko 1458 mln ton, o 4%  wyższym niż w poprzednim sezonie, w tym kukurydzy – 1163 mln ton, o 4,5% wyższym. Większe zbiory przewidywane są dla wszystkich zbóż z wyjątkiem jęczmienia (spadek o 1% do 155 mln ton).

W Unii Europejskiej zbiory zbóż (ze względu na suszę, zwłaszcza we Francji i w Niemczech oraz nadmiernych odpadach w Rumunii i na Węgrzech) mogą być o 4% mniejsze niż przed rokiem i wynieść 303 mln ton. Tym samym mniejsze będą również możliwości eksportu do krajów trzecich.

Produkcja zbóż jest jednym z głównych kierunków produkcji rolniczej w Polsce. Powierzchnia uprawy zbóż plasuje Polskę na drugim miejscu w Unii Europejskiej (po Francji), a w zbiorach zbóż – trzecie (po Francji i Niemczech). Polska posiada wyraźną specjalizację w eksporcie zbóż i produktów zbożowych do państw UE. Wysoki potencjał produkcyjny sprawia, że import zbóż stanowi jedynie uzupełnienie produkcji krajowej w latach nieurodzaju lub z uwagi na ograniczenia klimatyczne.

W 2019 r., w porównaniu z poprzednim rokiem, areał zbóż zwiększył się o 1,0% do 7,9 mln ha, z czego 2,5 mln ha zajmowały zboża konsumpcyjne (wykres 1). Zmiany w wielkości zasiewów zbóż miały miejsce ze względu na czynniki ekonomiczne i przyrodnicze.

W strukturze powierzchni zasiewów zbóż nadal dominowały oziminy z udziałem 54,7% (53,9% w poprzednim roku). Ich areał zwiększył się o 2,5%. Powierzchnia zbóż jarych zmalała o 0,8%. Największy udział w zasiewach zbóż w podziale na gatunki w 2019 roku nieprzerwanie odnotowywano w areale pszenicy, której ziarno wysiewane było na obszarze 2 511 tys. Ha, co stanowiło 32% powierzchni zasiewów zbóż (wykres 2). Warto wspomnieć, że zdecydowaną przewagę w pszenicy stanowiła jej ozima odmiana. Podobną sytuację można zauważyć w przypadku pszenżyta, gdzie również zdecydowanie najwięcej wysiewano odmian jesiennych. Całe pszenżyto w 2019 roku w strukturze gatunkowej zasiewów zbóż zajęło 2 miejsce i odznaczało się 17% udziałem.

Wykres 1. Powierzchnia zasiewów zbóż w Polsce w latach 2015-2019 (tys. ha)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2019 roku.

Powierzchnia jęczmienia i kukurydzy zwiększyła się odpowiednio o 0,6 i 3%.
W przypadku jęczmienia sytuacja była odwrotna do pszenicy i pszenżyta i tutaj zdecydowanie więcej wysiewano ziarna na wiosnę. Jeszcze na początku XXI wieku siano w Polsce śladowe ilości kukurydzy, jednak poprzez zmianę sposobu odżywiania zwierząt, kukurydza odgrywa coraz większą rolę w żywieniu zwierząt. Z roku na rok odnotowuje się coraz mniejszy udział żyta oraz owsa.

Wykres 2. Struktura zasiewów zbóż wg gatunków w Polsce w 2019 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2019 roku.

Zbiory zbóż w 2019 r. wyniosły około 28,9 mln ton, tj. o około 9% więcej niż w 2018 r. W stosunku do średniej z poprzednich 5 lat było to mniej o 2,6%. Wielkość produkcji zbóż w Polsce jest zróżnicowana regionalnie ze względu na jakość gleb, długość okresu wegetacji, strukturę agrarna, kulturę rolną, stopień uprzemysłowienia i urbanizacji. Wzrost był wynikiem wyższych niż w poprzednim roku plonów. Skalę wzrostu ograniczyła, występująca w okresie wiosenno-letnim susza.

Wielkość zbiorów zbóż  w latach 2015-2019 przedstawiono w Tabeli 1. W 2019 r. odnotowano wzrost produkcji zbóż zarówno konsumpcyjnych o 12%, jak i paszowych o 7%. W stosunku do roku poprzedniego. Ozimin zebrano o 12,5% więcej niż przed rokiem, a zbóż jarych o 2,3%. Zbożem, które w 2019 roku charakteryzowało się największymi zbiorami była pszenica. Jej produkcja wyniosła 11 012 tys. ton, co w porównaniu z rokiem 2018 dało wzrost o 12%. Z roku na rok coraz większe zbiory można zaobserwować w gospodarstwach uprawiających pszenżyto. W 2019 roku produkcja pszenżyta ozimego wyniosła 4 583 tys. ton, co złożyło się na 12% wzrost w porównaniu z 2018 rokiem. Warto zwrócić uwagę, iż na trzecim miejscu pod względem wielkości zbiorów znalazła się kukurydza, której produkcja wyniosła 3 634 tys. ton. Kukurydza jest rośliną o większych plonach niż inne uprawy zbożowe, dlatego osiąga tak dobre wyniki produkcyjne. Jednak w porównaniu do roku 2018 odnotowano spadek w zbiorach o 3%, z powodu panującej suszy.

Tabela 1. Zbiory zbóż w podziale gatunki w latach 2015-2019 (tys. ton)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wyniki Produkcji Roślinnej 2017, 2019 oraz IERIGŻ-PIB Rynek zbóż nr 57.

Plony zbóż konsumpcyjnych i paszowych w Polsce w latach 2015-2017 przedstawiono na wykresie 3. W 2018 i 2019 roku plony były nieco niższe niż w latach ubiegłych. Pszenica w 2019 roku plonowała na poziomie 4,3 t/ha, natomiast zboża paszowe na poziomie 3,05 t/ha.  W 2019 r. średnie plony zbóż wyniosły około 3,7 t/ha i były o 6,4% wyższe od notowanych w poprzednim roku, ale o 6,7% niższe od średniej z lat 2014-2018. Możliwości plonowania w znacznym stopniu ograniczyła susza, jaka wystąpiła w okresie wiosenno-letnim na dużym obszarze kraju.

Wykres 3. Plony zbóż konsumpcyjnych i paszowych w Polsce w latach 2015-2019 (t/ha)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wyniki produkcji roślinnej 2019, IERIGŻ-PIB Rynek zbóż nr 57.

Rok do roku można zaobserwować wyraźną tendencję wzrostową w rejestracji nowych odmian zbóż. Według danych Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) łączna ilość materiału siewnego zbóż kategorii elitarny i kwalifikowany oceniona w 2020 roku w laboratoriach urzędowych i akredytowanych wyniosła 701 odmian i w stosunku do 2019 roku zwiększyła się o 3,9%, a w porównaniu do 2015 roku o 34,8% (wykres 4). Odmian zbóż konsumpcyjnych w 2020 zarejestrowano 178 natomiast zbóż paszowych 523.
W Krajowym Rejestrze odmian roślin rolniczych (KR), czyli w urzędowym wykazie odmian których materiał siewny może być wytwarzany i może znajdować się w obrocie w Polsce jak i na obszarze Unii Europejskiej, przeważały odmiany z zagranicznych firm hodowlanych, które stanowiły 57% wszystkich odmian zbożowych. Struktura odmian zbożowych była w 2020 roku bardzo podzielona, nie było żadnego gatunku zbóż, który posiadał dużo więcej odmian niż pozostałe. Spośród wszystkich odmian zbożowych największą liczbą odmian odznaczała się kukurydza – 238, która stanowiła 34% wszystkich odmian zbożowych. W 2020 roku zarejestrowano także 178 odmian pszenicy (25%), 117 odmian jęczmienia (17%), 68 odmian żyta (10%) i 60 odmian pszenżyta (9%). Pozostałe gatunki stanowiły mniejszy udział.

Wykres 4. Liczba zarejestrowanych odmian zbóż konsumpcyjnych i paszowych w rejestrze COBORU w latach 2015-2020

Źródło: Lista odmian roślin rolniczych wpisanych do krajowego rejestru w Polsce w latach 2015-2020, COBORU

W sezonie 2019/20 poprawiły się wyniki handlu zagranicznego ziarnem zbóż, co wynikało z dużego popytu importowego w krajach Europy Zachodniej, wzrostu konkurencyjności polskiego ziarna na unijnych rynkach eksportowych w drugiej połowie sezonu oraz rosnącego eksportu produktów przetworzonych. Dodatnie saldo obrotów handlowych z zagranicą wyniosło 2,2 mld EUR, wobec 2,1 mld EUR w 2018 roku.

W 2019 r. krajowa produkcja zbóż wyniosła 28,9 mln ton i zwiększyła się w porównaniu do roku poprzedniego o 9% w wyniku zwiększenia areału uprawy oraz uzyskania wyższych plonów (Tabela 2). Stan zapasów początkowych oszacowano na 4,4 mln ton, tj. o 54% mniej niż w 2015 roku i o 44,3% mniej niż w roku 2018. Odnotowano spadek zboża importowanego o ponad 50% w stosunku do lat 2015-2018. Podaż całkowita kształtowała się na poziomie 34,5 mln ton i była mniejsza o 2,7 mln ton niż w 2018 r.

Tabela 2. Krajowy bilans zbóż ogółem w latach 2015-2019

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wyniki produkcji roślinnej 2019, IERIGŻ-PIB Rynek zbóż nr 57.

Krajowe zużycie w 2019 roku było na poziomie 27,5 mln ton, tj., o 1,5% mniej niż w poprzednim roku. Jednak duży wzrost eksportu o 18,6% niż rok wcześniej spowodował, że rozchody ogółem (zużycie krajowe i eksport) wzrosły o 1,5% do 33,3 mln ton). Wobec tego, na koniec sezonu doszło do dużej redukcji stanu zapasów (spadek o 75,6% do około 1 mln ton). Jest to bardzo niski poziom (3,9% rocznego zużycia, wobec 15,7% w poprzednim sezonie).

Komisja Europejska prognozuje, że ogółem zbiory zbóż w Polsce w 2020 r. mogą ukształtować się na poziomie ponad 31 mln ton, tj. o  8% wyższym niż przed rokiem. W tej sytuacji podaż zbóż w kraju będzie większa niż w poprzednim sezonie, co przy spodziewanym mniejszym zapotrzebowaniu na ziarno może wpłynąć na wzrost eksportu.  

Opracował Dział DEZG CDR Oddział w Poznaniu
Iwona Kajdan-Zysnarska, Kacper Mytko

Bibliografia:

• Wyniki produkcji roślinnej 2017, 2018, 2019, GUS
• Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2019 roku, GUS
• IERIGŻ-PIB Rynek zbóż nr 57.
• Lista odmian roślin rolniczych wpisanych do krajowego rejestru w Polsce w latach 2015-2020, COBORU
• Sytuacja na rynkach rolnych, Biuletyn Informacyjny KOWR nr 3/2020
• Rynek zbóż - Biuro Analiz i Strategii Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa

Spis Tabel:

• Tabela 1. Zbiory zbóż w podziale gatunki w latach 2015-2019 (tys. ton)
• Tabela 2. Krajowy bilans zbóż ogółem w latach 2015-2019

Spis Wykresów:

• Wykres 1. Powierzchnia zasiewów zbóż w Polsce w latach 2015-2019 (tys. ha)
• Wykres 2. Struktura zasiewów zbóż wg. gatunków w Polsce w 2019 roku
• Wykres 3. Plony zbóż konsumpcyjnych i paszowych w Polsce w latach 2015-2019 (t/ha)
• Wykres 4. Liczba zarejestrowanych odmian zbóż konsumpcyjnych i paszowych w rejestrze COBORU w latach 2015-2020